ملکه زنبور عسل: رمز و راز زندگی در دل کندو
زنبور ملکه (ملکه زنبور عسل) را چقدر میشناسید؟ آیا حرف هایی که درباره طول عمر، تغذیه و حاکمیت زنبور ملکه در بین عموم و در طبیعت گفته می شود، حقیقت دارد؟ برخی می‌گویند که ملکه زنبور عسل مهم‌ترین عضو کندو است. واقعیت این است که درست همانند شرکت‌های تجاری محل کار ما، در کندو نیز هیچ کس از جمله ملکه، غیرقابل تعویض نیست.
ملکه زنبور عسل در طبیعت ، حشره ای است بسیار تخصص یافته که با تخمگذاری و پخش موادی به نام «فرمون» از بدن خود به فضای داخل کندو سبب بقای نظم اجتماعی در کلنی می شود.
اخیرا تغذیه و رشد و نمو لاروهایی که تبدیل به ملکه می شوند، توجه زیست شناسان را جلب کرده است. ملکه زنبور عسل نمونه ای است که به وضوح نقش غذا را در چگونگی ایجاد تفاوت های فردی به نمایش می گذارد.
چند ملکه زنبور عسل در هر کندو وجود دارند؟
به استثنای دوره‌های کوتاه در زمان آمادگی یا به تعویق انداختن حرکت گله‌ای اعضای کلونی (عمل جایگزینی یک ملکه ضعیف)، در هر کلونی تنها یک ملکه زنبور عسل وجود دارد. زمانی که یک ملکه جدید به دنیا می‌آید، محل زنبورهای ملکه جدید دیگر را تعیین نموده و آن‌ها را به نوبت از کندو بیرون می‌کند. در صورتی که به هر طریقی، دو ملکه جدید در یک کندو بطور همزمان ظاهر شوند، تا زمان مرگ یکی از آن‌ها، با یکدیگر مبارزه می‌کنند.
ظاهر زنبور ملکه چگونه است؟
تشخیص یک ملکه در طبیعت از سایر اعضای کلونی کار ساده‌ای است، زیرا بدن او در حالت طبیعی بسیار بزرگ‌تر از زنبورهای کارگر و زنبورهای نر درون کندو است، بخصوص در طی دوره تخم گذاری، زمانی که شکم او بسیار بزرگ می‌شود. سینه و سر ملکه تقریباً همانند زنبورهای دیگر است، سینه کمی بزرگ‌تر از زنبورهای کارگر و سر کمی کوچک‌تر است.
بال‌های او تنها دو سوم شکم را می‌پوشانند، در حالی که بال‌های زنبورهای نر و کارگر زمانی که جمع شده باشند، تقریباً به نوک شکم آن‌ها می‌رسند. زنبور ملکه دارای سبد گرده گل نیست و غده موم او نیز کار نمی‌کند. این زنبور دارای نیش منحنی شکل و درازتر از نیش زنبور کارگر است، اما دندانه‌های کمتر و کوتاه‌تری دارد. از آنجایی که زنبور ملکه کندو را ترک نمی‌کند، مگر در مواقع پرواز با هدف جفت‌گیری، بنابراین مردم را نیش نمی‌زند. این زنبور معمولاً از نیش خود برای محافظت از کلونی در برابر دشمنان استفاده می‌کند
مرحله رشد ملکه زنبورها چگونه است؟
زمانی که زنبورها یک ملکه جدید پرورش می‌دهند، ابتدا یک سلول ویژه فنجانی شکل را آماده می‌کنند که دهانه آن به سمت پایین است. آن‌ها ملکه قبلی را وادار می‌کنند تا درون این سلول‌ها تخم گذاری کند و زنبورهای پرستار اطمینان حاصل می‌کنند که مقدار زیادی ژل رویال، حتی به مقدار اضافی، دارند. ژل رویال تا زمان پوشاندن سلول‌ها، برای تغذیه لارو ملکه بکار برده می‌شود. این سلول‌ها شبیه به بلوط‌های بزرگ و کشیده هستند. زنبورهای ملکه تنها تا ۵/۵ روز بصورت لارو باقی خواهند ماند.
یک زنبور ملکه در طبیعت در صورتی که به اندازه کافی قوی و مورد قبول زنبورهای کارگر باشد، به محض بیرون آمدن ملکه های جدید دیگر، برای شکست دادن آن‌ها مبارزه کرده و همه آن‌ها را از بین خواهد برد. سپس به مدت حدود یک هفته در کندو خواهد ماند تا بال‌هایش تقویت شوند و سپس برای جفت‌گیری با زنبورهای نر در حالت پرواز، از کندو خارج خواهد شد. در زمان فعالیت کامل تخم گذاری در بهار و تابستان، وزن ملکه ۲۵۰ تا ۲۸۰ میلی‌گرم خواهد بود.
یک ملکه می‌تواند تا ۸ سال زنده بماند، اما تنها در یک یا دو سال اول کارآمد خواهد بود، و پس از آن باید با ملکه دیگری جایگزین شود. زنبور ملکه در ماه ژوئن می‌تواند در عرض ۲۴ ساعت، حتی تا ۳۰۰۰ تخم بگذارد. در این دوره پرتنش، ملکه با دقت تیمار شده و توسط زنبورهایی که در خدمت او هستند، تغذیه می‌شود.
در زمستان، برخی کندوها به دلیل کمبود غذا از بین می‌روند، با این حال ملکه آخرین عضوی از کندو است که می‌میرد و توسط ملازمان خود، تا آخرین قطره‌های عسل موجود تغذیه می‌شود.
پرواز زنبور ملکه با هدف جفت‌گیری
ملکه در طبیعت تنها یک پرواز جفت‌گیری انجام میدهد. یک ملکه به منظور جلوگیری از جفت‌گیری درون نژاد خود، مسافت قابل توجهی را از کندوی خود دور می‌شود تا در یک مکان اجتماع زنبورهای نر که هزاران زنبور نر منتظر او هستند، جفت‌گیری انجام دهد.
ابتدا به دور کندو می‌چرخد تا خود را با جهت آن تنظیم کند. سپس بدون مراقب ملازمان، کندو را معمولاً در بعدازظهر به مدت ۱۵ دقیقه ترک می‌کند تا در حالت پرواز در ارتفاع بالاتر از ۶ متر، با زنبورهای نر جفت‌گیری نماید. در طبیعت زنبورهای نر می‌توانند از طریق رایحه شیمیایی ملکه (فرومون)، یک ملکه را بیابند و شناسایی کنند، اما می‌توانند از روی ظاهر نیز ملکه را تشخیص دهند.
ملکه‌ها در طبیعت و در هر پرواز مقاربتی، معمولاً با ۱۲ زنبور نر جفت‌گیری می‌کنند (گرچه گاهی اوقات تعداد زنبورهای نر به ۴۰ عدد می‌رسد) و اسپرم نر را درون کیسه اسپرم خود ذخیره می‌کنند. زنبورهای نر کمی بعد از جفت‌گیری می‌میرند.
تحقیقی که اخیراً انجام شده، عنوان می‌کند که «انجام جفت‌گیری‌های متعدد، ملکه زنبور عسل را در نظر زنبورهای کارگر، جذاب جلوه میدهد.» این بدین معناست که اگر ملکه با ۸ زنبور نر یا ۱۲ زنبور نر جفت‌گیری کند، ارزش او از نظر زنبورهای کارگر یکسان نخواهد بود. البته در صورتی که تعداد زنبورهای نر بیشتر باشد، تعداد تخم‌هایی که ملکه می‌تواند بگذارد، بیشتر خواهد بود، اما زنبورهای کارگر به نحوی از همان ابتدا از تعداد تخم‌ها اطلاع دارند.
این تحقیق در اکتبر ۲۰۰۷ انجام شد و اثبات نمود که تعداد شریکان جنسی، عامل کلیدی جذاب‌تر شدن ملکه از نظر زنبورهای کارگر یک کلونی می‌باشد. یعنی هر چه تعداد شریکان جنسی بیشتر باشد، ملکه جذاب‌تر به نظر خواهد رسید و دوران حکم فرمایی او نیز طولانی‌تر خواهد بود.
در این تحقیق، زنبورهای کارگر، به ملکه‌هایی که چندین عمل لقاح را انجام داده بودند، توجه بیشتری می‌کردند. زنبورهای کارگر «واکنش ملازمانه»ای به ملکه خود نشان می‌دهند. آن‌ها آنتن خود را لیس زده و به بدن ملکه می‌مالند. واکنش ملازمانه به ملکه‌هایی که چندین بار لقاح کرده‌اند، چشمگیرتر بود.
توضیح این امر این است که «همانند بسیاری از حیوانات، زنبور عسل نیز از فرومون برای ایجاد ارتباط استفاده می‌کند. زمانی که ریچارد، فرومون تولید شده در غده آرواره زیرین ملکه‌های زنبور عسل را تجزیه و تحلیل کرد، دریافت که در طبیعت ترکیب فرومون پس از جفت‌گیری ملکه بطور قابل توجهی کاهش می‌یابد و به نظر می‌رسد که دفعات جفت‌گیری ملکه، عامل کلیدی در تشخیص میزان تغییر فرومون است. ریچارد همچنین می‌افزاید زمانی که زنبورهای کارگر در معرض فرومون حاصل از ملکه لقاح کرده با نطفه یک زنبور نر و ملکه های لقاح کرده با نطفه‌های چندین زنبور نر قرار می‌گیرند، فرومون حاصل از ملکه‌های لقاح کرده با چندین زنبور نر را ترجیح می‌دهند».
ذخیره اسپرم ملکه به او اجازه میدهد تا در طول زندگی خود در طبیعت ، میلیون‌ها تخم بگذارد. اگرچه یک ملکه در طول فصل تولیدمثل می‌تواند تا ۲۰۰۰ تخم در روز بگذارد، تعداد و سرعت تخم گذاری ملکه بوسیله آب و هوا، در دسترس بودن غذا و رفتارهای مشخص زنبورهای عسل زیرگونه او کنترل می‌شود. تخم‌های بارور ملکه، به زنبورهای کارگر یا ملکه‌های بعدی زنبورهای عسل و تخم‌های غیر بارور، به زنبورهای نر تبدیل می‌شوند. اگر آب و هوای بد، جفت‌گیری ملکه را بیش از ۲۰ تا ۳۰ روز به تأخیر بیندازد، توان خود برای جفت‌گیری را از دست داده و تنها قادر به گذاشتن تخم‌های غیر بارور خواهد بود که به زنبورهای نر تبدیل می‌شوند.
ملکه زنبور عسل چه خصوصیات ویژه‌ای دارد؟
ملکه دو وظیفه اصلی در طبیعت دارد:
۱.تولید مثل
به دلیل اینکه او تنها زنبور ماده دارای رشد جنسی در یک کندو است، وظیفه اولیه او تولیدمثل است. او هم تخم‌های بارور و هم تخم‌های غیر بارور تولید می‌کند. در طبیعت از تخم‌های بارور، زنبورهای کارگر ماده و از تخم‌های غیر بارور، زنبورهای نر به دنیا خواهند آمد.
ملکه‌ها بیشترین تعداد تخم‌ها را در بهار و اوایل تابستان می‌گذارند و در زمان اوج تخمگذاری، تعداد ۲۰۰۰ تخم در روز تولید می‌کنند. آن‌ها به تدریج میزان تخمگذاری را در اواسط پاییز کاهش می‌دهند و تا اوایل بهار که افزایش دسترسی به گرده و شهد گل نشانه‌ای برای افزایش تولید تخم است، کمتر تخم گذاری می‌کنند یا هیچ تخمی تولید نمی‌کنند. یک ملکه ممکن است تا ۲۵۰،۰۰۰ تخم در سال و احتمالاً بیش از یک میلیون تخم در طول زندگی خود بگذارد.
۲. تولید فرومون
دومین وظیفه اصلی ملکه، تولید فرومون است که به عنوان نوعی «جذبه» اجتماع عمل می‌کند که در طبیعت باعث متحد شدن زنبورها و کمک به اعطای هویت منحصر به فرد به کلونی می‌شود. مهم‌ترین فرومون (جوهر ملکه) بوسیله غده‌های آرواره پایین او تولید می‌شود. این جوهر ملکه، در زمان تیمار ملکه توسط زنبورهای کارگر، از ملکه به این زنبورها و سپس از این زنبورها به زنبورهای کارگر دیگر منتقل می‌شود. اعضای کلونی، در نتیجه این بوی فرومون منحصربفرد، یکدیگر را تشخیص داده و تأیید خواهند نمود.
مشخصات یک کولونی تا حد زیادی به قابلیت‌های تخم گذاری و تولید مواد شیمیایی ملکه بستگی دارند. آرایش ژنتیکی او، به همراه آرایش ژنتیکی زنبورهای نری که با او جفت‌گیری می‌کنند، بطور قابل توجهی با کیفیت، اندازه، دما و کارایی کولونی مرتبط است.
زنبور ملکه چه زمانی جایگزین می‌شود؟
گاهی اوقات زنبورهای کارگر تشخیص می‌دهند که کلونی آن‌ها چه زمانی به یک ملکه جدید نیاز دارد. این اتفاق در مواقع زیر رخ میدهد:
محدودیت فضا
به دلیل اینکه یک ملکه هر روز تخم‌های زیادی می‌گذارد، فضای درون کندو ممکن است محدود شود. در این حالت ازدحام رخ میدهد و ملکه بالغ به همراه نیمی از زنبورهای کارگر خود کلونی را ترک می‌کند تا کلونی جدیدی تشکیل دهد. تیم دیگر در طبیعت زنبورهای کارگر با ملکه جدیدی می‌مانند و انجام وظایف خود درون کلونی قدیمی ادامه می‌دهند.
عملکرد ضعیف مرتبط با سن
در طبیعت با افزایش سن، توانایی ملکه برای تخم گذاری کاهش می‌یابد و تخم‌های کمتری را با الگوهای کمتر سازماندهی شده می‌گذارد. زمانی که یک ملکه پیر در انجام این مسئولیت‌ها دچار تزلزل می‌شود، زنبورهای کارگر او را وادار به جایگزینی کرده یا او را از دور خارج خواهند کرد. ملکه پیر پس از جایگزینی، کشته می‌شود.
مرگ غیرمنتظره ملکه
زمانی که یک زنبور ملکه بطور ناگهانی می‌میرد، یک جانشینی اضطراری و برنامه‌ریزی نشده رخ میدهد. زنبورهای عسل کارگر چندین لارو را در یک محدوده سنی مناسب شناسایی کرده و این لاروها را برای تبدیل به ملکه، آماده می‌کنند، بدین معنی که این لاروها را تنها بوسیله ژل رویال تغذیه می‌کنند. چند ملکه جدید به دنیا آمده و قوی ترین آن‌ها به عنوان ملکه جدید کلونی انتخاب خواهد شد.
