تیره نعناع Labiatae
ویژگی عمومی این تیره:
گیاهی علفی و یا درختچه‌ای با انشعابات چهار وجهی و برگ‌ها متقابل و به صورت دیمر، گل ها نامنظم، و دو جنس، پوشش گل آن‌ها پنج پره می‌باشد. پرچم‌ها دی دینام و مادگی از دو برچه، به علت جداره اضافی، تخمدان چهار حجره‌ای و هر حجره دارای یک تخمک است. خامه ژینو بازیک بوده، میوه تتراکن، دانه فاقد آلبومن است. نظر به اینکه اغلب گونه ها این تیره اسانس دارویی هستند. ما به بررسی تعداد بیشتری از گونه های آن می‌پردازیم.
آویشن .Thymus kotschyanus Boiss and Hen . = T . hyrcanus Czernj ak
بوته‌هایی پایا، کوتاه، گاهی به صورت چمنی رویش دارد. گیاه در قاعده به صورت چوبی است. برگ‌ها کوچک، بدون تقسیم، در حاشیه بدون دندانه، برگک‌ها مانند کاسه غده پوش، که به صورت نقطه‌های قرمز رنگ وجود دارند. گل آذین خوشه‌ای و انتهایی، گل‌ها نسبتا کوچک، به رنگ صورتی تا ارغوانی واقع در چرخه هایی از دو تا چند گل، لوله کاسه استکانی، ایستاده، کمی شکم دار، در ناحیه گلو کرکدار، جام دوليه، پرچم‌ها غاليه خارج شده از جام هستند. در مناطق کوهستانی چهارمحال و بختیاری گونه آویش جنایی رویش دارد که خواص دارویی داشته و مردم از آن به عنوان ادویه نیز استفاده می‌کنند. سرشاخه‌های گل دار اندام مورد استفاده آن است. که مهم ترین مواد مؤثره دارویی، اسانس؛ ساپونین، فلاون، اسید او روسولیک، کارواکرول می‌باشد هضم کننده، ضدعفونی کننده، بادشکن و درمان برونشیت از مهمترین خواص درمانی این گیاه است.
از دم کرده این گیاه و به میزان چهار گرم استفاده شود. اطبای قدیم از این گیاه به عنوان هضم کننده بادشکن، مقوی معده، ضدجوش سر و صورت و بدن، مدر، قاعده آور، ضد درد مفاصل، معده، ضد کرم و درمان شب ادراری کودکان استفاده می‌شود.
آویشن باغی .Thymus vulgaris L
گیاه علفی، بوته ای و ارتفاع آن حتی تا 70 سانتی متر می‌رسد. برگ‌ها بیضی یا تخم مرغی شکل که معمولا تقسیم نشده است. چرخه های گل آذین تقریبا انتهایی شده‌اند. در هر چرخه گل، دو تا سه گل وجود دارد. گل‌ها بنفش هستند. کاسه گل نامتقارن و شکم دار، جام گل لوله‌ای شکل و دولوبه، لوب بالایی وسیع و سه قسمتی شده است. پرچم‌ها به جام گل اتصال دارند.
سرشاخه های گل دار اندام مورد استفاده در استخراج ماده مؤثره است که مهمترین ترکیبات موجود در اسانس تيمول و کارواکرول و … است. خواص دارویی آن بادشکن، ضدعفونی کننده دستگاه گوارش، درمان سرماخوردگی و ضد سرفه می‌باشد. بخور آن در درمان سرماخوردگی و پودر آن به عنوان چاشنی و ضد نفخ مصرف سنتی دارد.
از دم کرده این گیاه و به میزان چهار گرم استفاده شود موارد استعمال در مصارف پزشکی سنتی در ناراحتی های گوارشی مزمن، آسم، اسهال بچه‌ها، ضد سرفه و ناراحتی های تنفسی استفاده می‌شده است.
اسطوخودوس .Lavandula officinalis chaix. = L . stoechas L
گیاه بوته‌ای، چوبی، ایستاده و دارای انشعابات فراوان، برگ‌ها با بریدگی‌های عمیق و شانه‌ای، نخی شکل، ستبر، گیاه با ظاهر مات دیده می‌شود. گل ها در دو ردیف محور گل آذین و به صورت سنبله مجتمع‌اند. کاسه گل لوله‌ای با 5 دندانه نابرابر، دندانه پایینی برگشته و به شکل کلاه خود ظاهر می‌شود. لب بالایی جام 2 قسمتی، لب پایین آن 3 قسمتی و به رنگ آبی مایل به بنفش، پرچم‌ها به طرف لوب پایین جام خمیده‌اند. بساک‌ها یک خانه ای، تخم مرغی شکل هستند. میوه به صورت فندقه و صاف است.
سرشاخه های گل دار حاوی روغن فرار، فلاونوئیدها، تانن و کومارین است ضد اسپاسم، بادشکن و ضد عفونی کننده از مهم ترین خواص درمانی آن به شمار می‌رود. از این لوسیون ضد لک لاواند تهیه شده است. از دم کرده این گیاه و به میزان پنج گرم استفاده شود. اطبای قدیم از این گیاه به عنوان بادشکن، تب بر، آرامبخش و ضد دردهای عصبی استفاده می‌کردند.
اکلیل کوهی .Rosmarinus officinalis L
گیاهی بوته‌ای، خشبی، با انشعابات فراوان و به طول 80 سانتی متر، با برگ های شقه‌ای و با تقسیمات زیاد است. گیاه در قاعده به صورت چوبی است. گل آذین به صورت چرخه‌ای و در هر چرخه 3 تا 4 گل وجود دارد. جام گل به صورت دو لبه، لبه پایینی سه قسمتی گسترده است.
سرشاخه گل دار قسمت مورد استفاده آن است. مهمترین مواد مؤثره دارویی آن روزماریسین، روزمارینیک و فلاونوئید است.
خواص درمانی عبارت از درمان روماتیسم، ضد اسپاسم و ضد عفونی کننده اسانس این گیاه در عطرسازی استفاده می‌شود. برگ های آن را با برگ‌های یاخری به صورت سیگار در بیماری آسم و تنگی نفس استفاده می‌شود و به صورت موضعی جهت اگزما، روماتیسم و لوسیون های موی سر مصرف می‌شود.
میزان مصرف این گیاه سه گرم به صورت دم کرده استفاده شود اطبای گذشته به عنوان اشتها آور، قابض، معرق و مسکن همچنین مدر، ضد نفخ، ضد التهاب، قاعده آور، صفراآور، تببر و ضد روماتیسم توصیه می‌کرده‌اند.
فراسیون آسای سیاه . Ballota nigra L
گیاه پایا، کرک دار، در پایه کم و بیش سخت و چوبی و بوته‌ای شکل، ساقه منشعب، برگدار، برگ‌ها دارای دم برگ، حاشیه برگ به صورت چوبی، گل ها ارغوانی و یا سفید، بدون دم گل و به صورت چرخه‌ای که این چرخه‌ها از هم فاصله دارند. پرچم‌ها از جام گل بیرون زده است. لب بالایی جام گل دارای کرک‌های متراکم، کاسه گل دارای 10 رگه، لوله ای قیفی، جام لوله ای، لبه بالایی آن ایستاده، کم و بیش مقعر و در خارج کرکدار است.
شیره و تمام اقدام گیاه قسمت مورد استفاده آن است. مهمترین مواد ترکیبات آن عبارتند از بالوتينون، گلوکوساپونین، فلاونوئید؛ کولین است خواص درمانی این گیاه ضد میگرن، آرامبخش می‌باشد.
بادرشبي .Dracocephalum moldavica L
گیاهان پایا، بوته‌ای و چوبی، ساقه ساده، بسیار پربرگ، برگ‌ها نسبتا باریک، به صورت دسته‌ای در محل ساقه ظاهر می‌شوند. گل ها در کنار برگ‌های بالایی و به صورت چرخه‌ای ظاهر می‌شوند. کاسه لوله ای گل دارای 15 رگه و به حالت راست است. انتهای کاسه دولبه که دارای 5 دندانه نابرابر است. لبه پایینی جام 3 لبه گسترده دارد. قسمت میانی آن تخم مرغی است. پرچم‌ها 4 عدد و نزدیک به هم و به صورت خیزان در زیر لب بالایی قرار دارند. گونه‌های این جنس در ارتفاعات بالای کوهستان‌ها رویش دارد قسمت مورد استفاده، سرشاخه های گل دار و مهمترین مواد مؤثره دارویی اسانس فلاونوئید، سیترال و موسیلاژ است. ضد اسپاسم، ضد ویروس از مهمترین خواص درمانی آن به حساب می‌آید.
میزان مصرف این گیاه سه گرم به صورت دم کردنی در مصارف پزشکی گذشته از این گیاه به عنوان مقوی، مدر، قابض، بادشکن و ضدتب، آرامبخش، التیام دهنده زخم استفاده می‌شد.
فرنج مشک( وارنگ بو) .Melissa officinalis L
گیاه علفی، معطر، پایا، دارای ساقه چهار گوش، کم و بیش پوشیده از کرک‌هایی غده است. برگ‌ها نازک، سبز غشایی، دم برگدار، حاشیه کنگره‌ای و یا دارای دندانه های درشت اره‌ای هستند.
گل ها سفید، مجتمع در چرخه‌های پرگل، کاسه استکلی، دارای 13 رگه، لب بالایی کاسه تخت، دارای 3 دندانه کوتاه، لب پایینی محدب، دو بخشی و دارای دندانه های بلند و سرنیزه‌ای، جام خارج شده از لوله کاسه و دارای لوله خمیده، لب بالایی جام در حاشیه دندانه دار، لب پایینی 3 قسمتی، پرچم‌ها4 عدد و به طور خمیده در زیر لب بالایی و فندقه‌ها تخم مرغی شکل است. پارس ایمن دارو انواع داروهای گیاهی دام و طیور و مکمل های غذایی دام ها و آبزیان و… را جهت درمان و رفع مشکلات دام و طیور شما را تولید می‌کند.
مهمترین اقدام این گیاه در استخراج مواد مؤثره برگ و اندام های هوایی است. مهمترین مواد مؤثره دارویی، ترپن ها و خواص درمانی این گیاه متعدد ولی به طور کلی مسکن، تب بر، ضد باکتری، کمک به هضم غذا و آرام بخش است.
پونه .Menthea pulegium L. ; M . longifolia L
گیاهی علفی پایا، معطر، دارای ریزوم و بن رونده، ساقه خيزان یا ایستاده، برگ‌ها متقابل، دارای دم برگ کوتاه و یا فاقد آن، با پهنکی در قاعده قلبی شکل، یا باریک و در حاشیه دارای دندانه‌های اره‌ای و یا کنگره‌ای هستند. گل ها نر ماده، در چرخه‌هایی کم و بیش متراکم مجتمع‌اند. کاسه گل استکانی، دارای لب‌های تقریبا نامنظم و دارای 5 دندانه نامساوی، جام قیفی شکل، در بیشتر موارد تقريبا منظم، دارای 5 دندانه ناهمسان، با گلوی گشاده، پرچم‌ها 4 عدد، واگرا و ایستاده هستند. میوه تخم مرغی، دارای سطح صاف است. رویشگاه این گیاه مناطق مرطوب است و در مناطق مرطوب زاگرس واریته‌های مختلف رویش دارد.
قسمت مورد استفاده آن تمام اندام های گیاه است. مهمترین مواد مؤثره دارویی موجود آن هیسپریدین و اسانس می‌باشد. بادشکن، تب بر و ضدعفونی کننده از مهمترین خواص درمانی آن است.
میزان مصرف این گیاه شش گرم به صورت دم کرده اطبای قدیم از آن به عنوان رفع سیاه سرفه، آسم، هیستری، بادشکن، ضد نقرس قاعده آور و تب بر استفاده می‌شده است.
ریحان .Ocimum Basilicum L
گیاهی علفی، معطر، برگ‌ها غشایی و سبز رنگ هستند. گل ها در این گیاهان در چرخه‌های 6 گلی قرار دارند. کاسه گل، که تخم مرغی یا استکانی، 5 دندانه دارد که همراه میوه رشد می‌کند. جام دولبه، لب بالایی 4 بخشی، لب پایینی بدون تقسیم، دراز و برگشته به پایین تعداد پرچم‌ها 4 عدد است، در بخش بالایی دارای کرک‌اند. میوه فندق‌های تخم مرغی شکل دارای سطح صاف است.
سرشاخه گل دار حاوی روغن فرار، آلكالوئيد، تلن و ساپونین است. خواص درمانی آن عبارت از پایین آورنده تب، آرام بخش و تقویت مو است.
مقدار مصرف این گیاه پانزده گرم به صورت دم کرده، اطبای گذشته از این گیاه به عنوان نیرودهنده، مقوی معده، مدر، و جهت رفع سردردها، دردهای عصبی و رفع التهابات از مجاری ادرار و از بین بردن نفخ، سرگیجه و زیاد کردن شیر . در استعمال خارجی جهت درمان اگزما و تقویت موی سر به کار می‌رفته است.
برای مطالعه مقالات بیشتر درباره گیاهان دارویی کلیک کنید.
